laugardagur, nóvember 28, 2009

Eichmann

Á ritunartíma þessa pósts er ég enn netlaus, en sé hinsvegar brátt fram á breytingu þessa. Ég sver og sárt við legg að þessi póstur verði ekki birtur fyrr en ég fæ net heim, þótt ég þurfi að ráðast á Pólland til að ná þessu fram.

Ég hef undanfarið verið að lesa tvær bækur, annarsvegar Eichmann in Jerusalem eftir Hannah Arendt (það er eitthvað svo innilega asnalegt að beygja þetta og segja Hönnuh Arendt) og svo Fall Berlínar eftir Antony Beevor. Báðar Berlínar- og Þýskalandstengdar.

Eichmann in Jerusalem fjallar sem sagt um réttarhöldin yfir Adolf Eichmann, nasísku möppudýri í Þriðja ríkinu, sem sá um pappírsvinnuna á bak við útrýmingu Gyðinga í Evrópu. Eftir stríð flúði hann, eins og svo margir nasistar, til S-Ameríku, nánar tiltekið Argentínu, sem harðneitaði að framselja nokkurn þeirra, þrátt fyrir ítrekaðar beiðnir. Ísraelska leyniþjónustan komst að því að Eichmann byggi í Buenos Aires undir fölsku nafni og skipaði David Ben-Gurion, fyrsti forsætisráðherra Ísraels, að honum skyldi rænt, þverbrot á argentískum lögum, og hann fluttur til Jerúsalem til réttarhalds. Þetta var gert.

Hannah Arendt var þýskur gyðingur sem flúði Evrópu þegar nasisminn fór að festa rætur, en missti allt sitt í hreinsununum. Hún leit á þetta sem sitt eina tækifæri til að raunverulega sjá einhvern af þessum mönnum sem frömdu þennan versta glæp mannkynssögunnar, og fór því sem fréttamaður til Jerúsalem til að verða viðstödd réttarhöldin.

Arendt var heimspekingur og dálkahöfundur og var nægilega djúpsýn til þess að sjá réttarhöldin á allt öðru stigi en aðrir – sérstaklega ísraelskir framámenn, sem litu á réttarhaldið sem tækifæri til að uppfræða unga Ísraela og heiminn um réttmæti Zíónisma og Ísraelsríkis. Í það fyrsta sló það Arendt að Eichmann var lítill, veimiltítulegur og veikburða, með nefkvef inn í skotheldum glerkassa á réttarhöldunum, og það sem enn verra var: hann var hálfgerður fáviti. Allar tilraunir til að gera hann að einhverskonar skrýmsli féllu beint á kollinn, því maðurinn var bara svo grátlega einfaldur, hann hafði aldrei nokkurn tíman áttað sig á því að hann væri að gera illt, og hann hafði aldrei að eigin mati gert neitt brotlegt, því lög nasista leyfðu allt sem hann gerði. Enn frekar, þau kröfðust þess. Það hefði verið lögbrot, og því fyrir hinum einfalda Eichmann, siðferðislega rangt, að framkvæma ekki þann glæp að útrýma kynstofni Gyðinga í Evrópu. Þetta var vandamál réttarhaldanna.

Arendt útskýrir fáránlegt mál saksóknarans, sem virtist vera gjörsamlega sama um Eichmann, og færði tugi ofan á tugi eftirlifandi gyðinga frá Evrópu á vitnastallinn sem sögðu hryllilegar sögur af meðferð þeirra í Seinni heimsstyrjöldinni – yfirleitt án þess að á Eichmann væri minnst. Þetta var tilgangur réttarhaldsins fyrir ríkinu og saksóknaranum – að uppfræða heiminn, og Eichmann var bara afsökunin. Þetta fór í taugarnar á Arendt, og hún tekur það persónulega að sér að dæma hann í bókinni, og gerir það á rosalegan hátt, fyrst að saksóknarinn hafði svo lítinn áhuga á því sjálfur.

Hún kemur þar með kenningu sem er orðin þekkt og er að ég held býsna viðurkennd í dag, sem hún kallar á ensku the banality of evil. Það má kannski þýða sem ómerkilegheit illskunnar, sem reyndar er aðeins ofstuðlað á íslensku. Sem sagt, ill verk, sérstaklega verk nasista, sem eru um það bil þau illustu sem um getur, voru alls ekki framin af illustu mönnum sem um getur. Þvert á móti. Þau eru framin af milljón einfeldningum, sem allir réttlæta sitt litla einfalda illskuverk á sinn eigin persónulega hátt – og það nær undantekningalaust. Yfirleitt snerust afsakanirnar um það að gerendur væru bara einn hlekkur í risakeðju og að þeirra gjörðir skiptu engu, að þeim væri skipað þetta, að það að standa á móti væri boð um dauðadóm, að þetta væri allt löglegt, að þeir persónulega finndu fyrir sársauka vegna þessa, en hvað gætu þeir svosem gert í því?

Sem sagt: Einsatzgruppen-hermaður, sem sá aktúelt um að skjóta gyðinga á bak við víglínurnar í Póllandi og Rússlandi, réttlætti þetta fyrir sér með því að hann væri 1) að framfylgja skipunum sem honum væri bannað, sem hermanni, að neita eða efast um, 2) með því að hann greiddi sitt gjald með eftirsjársárum á sálinni, en þetta væri samt hans skylda, og það gerði hann því að enn heiðursverðari hermanni að hann bæri slík sár skyldunnar vegna (þetta er raunverulega ótrúlega algeng réttlæting þessara manna.)

SS-kommandantinn sem skipaði hermanninum þetta notar svipuð rök, sem svo leiðir upp stigann upp að manni eins og Eichmann, sem skipulagði að X margir gyðingar skyldu fluttir (svona var þetta alltaf orðað) á stað Y, og þar skyldu Z margir hermenn taka á móti þeim – þetta voru bara skipanir að ofan, og þar að auki, hann hafði aldrei einu sinni snert neinn af þessum gyðingum, og ekki bað hann um að þeir yrðu drepnir! Svo fer þetta enn ofar, að t.d. Heydrich, sem samdi planið um Die Endlösung der Judenfrage, (heldur aldrei minnst beint á morð) og svo upp að lokum til Hitlers, sem gaf munnlega skipun (aldrei skriflega, í Þriðja ríkinu voru orð Hitlers lög, og urðu eiginlega minni lög ef þau voru skrifuð) um að gyðingum skyldi útrýmt úr Evrópu.

Hversu margir í þessum stiga bera sök? Ég minnist bara á fjóra menn en hérna eru þúsundir – þeir sem ráku gyðingana í lestirnar (sem voru lögreglumenn af gyðingaættum, sem vonuðust til þess að sleppa sjálfir fyrir vikið, sem voru falskar vonir) eða þeir sem óku þeim í útrýmingarbúðir eða fólkið sem sagði til þeirra í byrjun stríðsins, eða kannski gyðingarnir sjálfir fyrir að gera ekki uppreisn? Ef maður breiðir sökinni nógu vítt út er enginn lengur sekur, og ef maður reynir að takmarka hópinn byrjar maður að vera ásakaður um hræsni.

Auðvitað er hvort tveggja óásættanlegt og það verður að draga línu. Þessi lína gæti að einhverju leiti verið ósanngjörn en hún verður að vera til staðar, því annars búum við einfaldlega í bækluðu samfélagi sem getur ekki refsað fyrir glæpi ef glæpurinn er nægilega stór – og þar er Arendt sannarlega á þeirri skoðun að Eichmann sé innan línunnar, sé sekur, þrátt fyrir sína “hreinu samvisku” og skort á glæpsamlegum vilja. Eins og hún orðar það í sínum eigin dómi yfir honum, og ég vil vitna, því mér finnst þetta rosalegur texti:

“...there still remains the fact that you have carried out, and therefore actively supported, a policy of mass murder. For politics is not like the nursery; in politics obedience and support are the same. And just as you supported and carried out a policy of not wanting to share the earth with the Jewish people and the people of a number of other nations – as though you and your superiors had any right to determine who should and who should not inhabit the world – we find that no one, that is no member of the human race, can be expected to want to share the earth with you. This is the reason, and the only reason, you should hang.”

Mér tekst sem manneskju sem er á móti dauðarefsingum yfirleitt að vera ósammála niðurlagi hennar, sem að sjálfsögðu varð að sannleika er Ísraelar hengdu manninn vegna fullkomlega ófullnægkandi dóms, en hún hefur þarna afar rétt fyrir sér að maðurinn er sekur af þessari einföldu ástæðu, þótt málið gegn honum hafði verið rugl.

Maðurinn var nefnilega, þótt ótrúlegt megi virðast, ekki einu sinni gyðingahatari! Það er það rosalegasta við þetta system – maður, sem hatar ekki einu sinni gyðinga, skipuleggur samt útrýmingu á milljónum þeirra, án þess að fá samviskubit, án þess að þola martraðir, án þess að hafa neina skiljanlega og illa ástæðu fyrir því. Því ástæðan “hann er bara skrýmsli” er svo auðskiljanleg – ef hún er fyrir, þá þurfum við ekki að hafa neinar áhyggjur. Skrýmsli gerir illt því það er öðruvísi en við.

En Eichmann er bara alls ekki öðruvísi en við. Hann er sorglega, sorglega venjulegur, sorglega einfaldur og sorglega sekur. Sú staðreynd að allt Þýskaland hefði getað verið í hans sporum dregur hinsvegar ekki úr sekt hans, og það er það sem Arendt bendir á. Þótt hann hafi ekki einu sinni hatað gyðinga, þá framdi hann ódæði gegn þeim, og þrátt fyrir að hann hafi aldrei áttað sig á að hann væri að gera rangt, þá gerði hann það samt. Hann er gyðingahatari í gjörðum ef ekki í anda, einn sá versti. Og það er sorglegt. Karakter manneskjunnar varð einfaldlega að karakter ríkisins sem hann starfaði fyrir, og hans eigin karakter einfaldlega hvarf, eða var aldrei til staðar til að byrja með.

Allavega, þessi bók er góð, dálítið erfiðlesa lesin, en það er hægt að mæla með henni ef maður hefur þolinmæði fyrir löngu máli. Ég sá á Facebook um daginn að einhver hafði gengið í hóp sem hét eitthvað í áttina við “Frjálsa Ísland” og mælti fyrir einhverri rætinni þjóðernishyggju og varðveislu íslenskra sérkenna. Viðvörunarbjöllur fóru af stað, og ég tel mig ekki vera að fleygja “nasisti” um ábyrgðarlaust eins og margir gera (frekar reyndar “fasisti” hér). Það er ekki langt í það að vera fasisti, það er bara þannig. Nasistar eru ekki sjaldgæf tegund. Það kusu þá milljónir ofan á milljónir manna, og það unnu fyrir þá milljónir ofan á milljónir manna, hugsunarlaust. Þetta er sem stendur einstakt en það er einfaldlega naívítet að halda að svo verði áfram. Það sem þarna var tjáð voru fasískar skoðanir, og ég vona innilega að það sem helst skortir hjá fólki sem styður eitthvað svona sé einfaldlega það að hafa ekki lesið bækur eins og Eichmann in Jerusalem.

Í Falli Berlínar, hinni bókinni sem ég var að klára, eru svo raktar hryllilegar afleiðingar nasismans fyrir Þýskaland; t.d. gjörsamleg, stórkostleg eyðilegging Berlínar (ég trúi því varla að þessi borg sé enn til) og nauðganir á gríðarlegum meirihluta kvenna A-Þýskalands af höndum hermanna Rauða hersins. Og samt mundi Arendt líklega segja, og segir höfundur Falls Berlínar, Antony Beevor, þetta var verðskuldað. Þjóðverjar höfðu, sama hvaða afsakanir þeir höfðu þar fyrir, gert illt, þeir uppskáru það sem þeir sáðu. Þjóðverjum öllum hefndist fyrir linkind þeirra gagnvart nasistum.

Ég veit hins vegar svei mér ekki hvað mér sjálfum ætti að finnast um það, þetta er harkalegt og mikið sigurvegaraattitúd. En svona er sagan. Ekki einfaldur hlutur. Ég er a.m.k. einhvernveginn enn fegnari eftir lestur þessara bóka að ég geti vaknað þessa dagana í Berlín, sem enn stendur uppi, og fengið mér kebab, framreiddan af tyrkneskum innflytjanda, og borgað með evrum í stað Reichsmarka. Ekkert af þessu er nefnilega jafn sjálfsagt og maður myndi hugsa.

miðvikudagur, nóvember 25, 2009

Mauer

Gestern, der 9. November, ist ein sehr wichtiger Tag in der deutschen Geschichte: 20 Jahre sind vergangen, seitdem die Mauer gefallen ist. 20-Jahre Mauerfall ist die Schlagzeile auf jeder Zeitung und die Deutschen scheinen, über nichts anderes sprechen zu können.

Man würde sogar erwarten, im Vergleich zur Wichtigkeit, die dieser Tag für die Leute hat, dass er ein freier Tag, oder sogar der Nationalfeiertag des jungen, vereinigten Deutschlands wäre, aber nein: Dies ist ein ganz normaler Montag, während der Nationalfeiertag, der sogenannte Tag der deutschen Einheit, bereits vorher in Oktober gefeiert wurde. Ich vermute, dass dies der Tag ist, an dem sich Ost- und West-Deutschland formell vereinigten. Wie Deutsch ist das! Der dramatische 9. November findet wenig Beachtung, aber der Tag, an dem ein Stempel einem trockenen Vereinigungsvertrag aufgedrückt wurde, ach, denn soll man durch alle Zeitalter feiern!

Anyway. Wegen alledem wurde irgendeine riesige Show beim Brandenburger Tor geplant. Guðrún Elsa und ich wollten dorthin spazieren und andere Isländer, die schon mitten drin waren, treffen. Da sollte es Reden von Gorbatschow, von Merkel, sogar von José Barroso dem Eurokraten geben (zu allgemeiner Begeisterung), ganz zu schweigen von der Musik von Bon Jovi, und am Ende sollte alles mit einem Feuerwerk übertroffen werden.

Aber als Guðrún und ich Unter den Linden, die Promenade, die zum berühmten Tor führt, betreten wollten, fanden wir eine Mauer, von bewaffneten Polizisten und Barrikaden. Grüne Sicherheitsdienstswagen standen überall, in großen Scharen, und eine harte Stimme rief in monotonem Befehlsdeutsch in ein Megaphon; diesen wunderschönen Apparat, der jedes stille und schüchterne Männchen in irgendeine faschistische Bedrohung verwandeln kann.

Da kann man verstehen, dass in ein Megaphon gerufenes Befehlsdeutsch in dieser Welt nichts anderes kann, als Bilder vom Zweiten Weltkrieg hervorzurufen, und dass bewaffnete Polizisten und Barrikaden, die verhindern, dass wir Kontak mit unseren Freunden dahinter aufnehmen können, nichts anders, als Bilder von der Berliner Mauer, hervorrufen können. Das war mehr als ein bisschen absurd. Ein älterer Penner fing an, den Polizisten “Die Mauer muss weg!” entgegenzuschreien: ein Schlagwort, das wahrscheinlich 20 Jahre lang hierherum nicht gehört worden war, aber die Polizisten wurden keineswegs zum Lächeln angeregt. Stattdessen haben sie wahrscheinlich ein Photo von ihm gemacht und ihn als einen innenpolitischen Extremisten registriert. Vielleicht hat ein ferner Heckenschütze das Gewehr auf ihn ausgerichtet und mit liebevollem Finger über den Abzug gestrichen.

Wir suchten weiter: Überall dasselbe, es gab ohne Zweifel mehrere Kilometer von Barrikaden und mehrere hundert Polizisten, alles um ein vor einem ziemlich jämmerlichen (zumindest im Vergleich zu isländischen Maßstäben) Feuerwerk, langweiligen, schmalzigen Reden und Bon Jovi zu schützen. Im Großen und Ganzen kann ich sagen, dass es, von meinem fernen Standpunkt aus gesehen, eine unglaublich gescheiterte Zeremonie war. Jedoch für die direkt unter dem Tor stehende Merkel muss das ganz prachtvoll erschienen sein, und Gleiches gilt für die Fernsehkameras und die Reporter, und somit für den größten Teil der Welt. Es ist merkwürdig, wie reale, wirkliche Leute in solchen Zeremonien immer im Weg zu sein scheinen.

Deswegen gingen Guðrún und ich, beide sehr belustigt, zur nächsten Kneipe, an Werbung über Handyfreiheit und den Sex der Reichen vorbei, und tranken Bier, auf die Macht.

Die Mauer muss weg!

þriðjudagur, nóvember 10, 2009

Múr

Í gær, 9. nóvember, var merkur dagur í þýskri sögu: það eru 20 ár liðin síðan múrinn féll. 20-Jahre Mauerfall sér maður á öllum fyrirsögnum blaðanna og Þjóðverjar virðast ekki geta talað um annað.

Maður hefði jafnvel búist við því, miðað við hversu rosalegt mikilvægi dagurinn hefur fyrir fólk, að hann væri frídagur eða jafnvel þjóðhátíðardagur hins unga, sameinaða Þýskalands, en nei: þetta var afar venjulegur mánudagur á meðan þjóðhátíðardagurinn, Tag der deutschen Einheit, var haldinn fyrr í sumar. Á að giska er þetta dagurinn þegar Austur-og Vesturþýskaland sameinuðust formlega. Alveg eftir Þjóðverjum, samt! Dramadagurinn 9. nóvember er ekki tekinn gildur, en dagurinn þegar stimpli var þrýst á þurran einingarsamning, tja, þá skal aldeilis fagnað í gegn um aldirnar.

Anyway. Í tilefni af þessu öllusaman var eitthvað gífurlegt show planað niðri við Brandenborgarhlið. Við Guðrún Elsa ætluðum að labba þangað og hitta aðra Íslendinga sem þegar voru komnir á slóð herlegheitanna. Þarna áttu að vera ræður frá Gorbatsjoff, frá Merkel, jafnvel honum José Barroso evrókrata, öllum til spennings, að ekki sé minnst á tónlist frá sjálfum Bon Jovi, og svo átti allt að vera toppað með flugeldasýningu.

Nema þegar við Guðrún ætluðum að ganga yfir á Unter den Linden, breiðgötuna sem liggur að hliðinu fræga, fundum við múr, af vopnuðum lögreglumönnum og vegatálmum. Grænir sérsveitarbílar lágu út um allt, í tugatali, og harkaleg rödd öskraði orðaskilslausa skipanaþýsku í megafón, þetta yndislega tæki sem getur breytt hverju mjóróma mannkerti í einhverja fasíska ógn.

Nú skal svo skiljast að skipanaþýska í megafón getur ekki gert neitt annað í þessum heimi en kallað upp myndir af Seinni heimsstyrjöldinni, og vopnuð lögregla með vegartálma sem kemur í veg fyrir að við náum sambandi við vini okkar hinum megin við getur ekki kallað upp neitt annað en myndir af Berlínarmúrnum. Þetta var meira en lítið absúrd. Róni við aldur byrjaði að hrópa gegn lögreglumönnunum “Die Mauer muss weg!”, slagorð sem hefur líklega ekki heyrst á þessum slóðum í ein 20 ár, og stórvöxnum lögreglumönnunum stökk ekki bros. Þeir hafa heldur líklega tekið af honum mynd og skráð í hóp innlendra öfgamanna sem skal fylgst með við mótmæli og kosningar. Kannski tók fjarlæg leyniskytta af honum mið og strauk gikkinn af munúð.

Við leituðum lengra, allstaðar það sama, þetta voru án vafa fleiri kílómetrarnir af vegatálmum og fleiri hundruðir af löggum, allt til verndar fremur aumlegri, miðað við íslenska standarda, flugeldasýningu, leiðinlegum, væmnum ræðum, og Bon Jovi. Í heildina séð get ég sagt að þetta hafi verið, frá mínu fjarlæga sjónarhorni, ótrúlega misheppnuð athöfn, bæði hvað varðar symbólisma og pomp/prakt. Fyrir Merkel, staddri beint undir hliðinu, hefur þetta hinsvegar án vafa verið þrungið hátíðleika, og hið sama fyrir sjónvarpsmyndavélarnar og fréttamennina og þarmeð meirihluta heimsins. Skondið hvernig aktúelt fólk virðist alltaf bara vera fyrir þegar svona seremóníur eru haldnar.

Fórum við Guðrún því kankvís á næsta bar, framhjá auglýsingaskiltum um símafrelsi og kynlíf hinna ríku, og drukkum bjór, til heiðurs valdinu.


Die Mauer muss weg!